Πρόλογος του συγγραφέα στην τρίτη έκδοση, Η αληθινή απολογία του Σωκράτη, Κέδρος, 1978
 
Για τρίτη φορά εκδίδεται η «Αληθινή απολογία του Σωκράτη» και νομίζω, πως δεν είναι άσκοπο να πω δυο λόγια πληροφοριακά για το πνεύμα και για το σκοπό του βιβλίου.
Η «Απολογία» γράφτηκε στα 1931 σαν ένα είδος διαμαρτυρίας ενάντια στην τοτεσινή «δημοκρατία» του ιδιωνύμου, του Καλπακιού και των διαφόρων στρατιωτικών κινημάτων, που είχανε κατακουρελιάσει τις συνταγματικές ελευθερίες του πολίτη κι είχανε διαφθείρει ολάκερο το δημόσιο βίο της χώρας και προετοιμάσει τη διχτατορία της 4ης Αυγούστου.
Η τυραννία αυτής της μαύρης εποχής κι αργότερα των δυο ξενικών κατόχων ίσαμε σήμερα, κάνουνε τη σάτιρα της «Απολογίας» τόσο επίκαιρη τώρα, όσο είτανε και τον καιρό που γράφτηκε.
Μερικοί νομίσανε, πως με τούτο το έργο «υβρίζεται» η αρχαία Ελλάδα κι ο μεγάλος της  φιλόσοφος, ο Σωκράτης. Λάθος. Με το πρόσχημα της αρχαίας Ελλάδας και της σωκρατικής φιλοσοφίας σατιρίζεται η σημερινή αντιδραστική Ελλάδα κ’ η «κοινή γνώμη» του κοπαδιού, των «προδομένων ελλήνων» (όπως θάλεγε ο Σολωμός) που η κυρίαρχη τάξη τούς τυφλώνει τόσο πιτήδεια, ώστε να μη μπορούνε να βλέπουνε και να κατανοούνε την πραγματικότητα.
Όσο για το Σωκράτη, νομίζω, πως «αθωόνεται» κάνοντάς τον ν’ αναγνωρίζει στο τέλος της ζωής του τις ζημιές της ιδεαλιστικής του φιλοσοφίας.
Αν τώρα κείνοι που καταδικάσανε το Σωκράτη είτανε «δημοκρατικοί» κι αυτός «ολιγαρχικός», η διαφορά είναι τυπική κι όχι ουσιαστική. Κατά βάθος πιστεύανε τα ίδια πράγματα. Τον καταδικάσανε λοιπόν από παρεξήγηση.
Για να ζωντανέψω την πολιτική, την κοινωνική και την πνευματική κατάσταση των Αθηνών της παρακμής, προσπάθησα να μεταφέρω τα περασμένα στα τωρινά και για να δείξω την ομοιότητά τους έκανα χρήση των αναχρονισμών. Πέτυχα, δεν πέτυχα – το αποτέλεσμα έχει το λόγο.
Η «Απολογία» μεταφράστηκε ρούσικα και τυπώθηκε σε 10.000 αντίτυπα, που εξαντληθήκανε σε πέντε μέρες. Τέλη του 1932 ο εκδοτικός οίκος του Βερολίνου «Neue deutscher Verlag» είχε κλείσει συμφωνία με τον συν. Κ. Καραγιώργη (που είχε δημοσιέψει ένα κομμάτι της «Απολογίας» σε κάποιο λογοτεχνικό περιοδικό) να μεταφράσει ολάκερο το έργο. Μα η άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία ματαίωσε φυσικά την πραγμάτωση της συμφωνίας.
Αθήνα, Μάρτης του 1946
Κ. Βάρναλης

 
(Αποσπάσματα από το γράμμα του Κωστή Παλαμά στον Κώστα Βάρναλη)
[…] Τώρα καθαρώτερα το καταλαβαίνω με την Αληθινή απολογία του Σωκράτη σου. Δ έ ο ς. […] Και λοιπόν με το Σωκράτη σου νομίζω, πως φαίνεται καθαρώτερα η δύναμή σου και η χάρη σου. […] Η γλώσσα σου εξαίσια στην καλλιτεχνική εφαρμογή μιας αρχής, που της αμφισβητώ, τώρα με την πρεσβυτική πείρα μου, πάντ’ απόλυτη την αλήθεια της – και μ’ όλο το παράδειγμα της επιτυχίας της μέσα στο στίχο – στον πεζό μας λόγο. Η αρχαιογνωσία σου όσο κι αν είναι ανακαταμένη με τη σάτιρά σου ξεμυτίζει αξιόλογη. Διαβάζοντάς σε σημείωσα στο περιθώριο κάπου: Η αρχαιογνωσία μαζί με την κοροϊδία χορεύουν τον καρσιλαμά. Α! η κοροϊδία! της απευθύνεις καλέσματα συγκινητικά. Είναι η Μούσα σου. Ο υπαινιγμός κι ο αναχρονισμός. Συγχρονίζονται. Δυο θεράποντες του τεχνίτη υπάκουοι κάνουν ένα επαναστατικό δαιμόνιο. Κάνουν το Σωκράτη, από αρχαίο μοντέρνο, χωρίς μήτε του αρχαϊσμού να κακοφαίνεται μήτε ο μοντερνισμός να ζημιώνεται. Προστατεύει και τους δυο ο λυρισμός. Ο καημένος ο ποιητής, όπου ανακατευθή, ξέρει και συγυρίζει. Μας δίνεις μιαν αυτοψυχογραφία του φιλόσοφου διασκεδαστικώτατη. Και μας θυμίζεις, πως όσο κι αν ο Σωκράτης βουτήχτηκε στη διαλεχτική, όσο κι αν την επολέμησε τη σοφιστική – σοφιστής κι αυτός, όσο κι αν είναι η συνείδηση του Πλάτωνα – είναι ο Σωκράτης εκείνος, που αγαλματοποιός στα νιάτα του, μας έδωκε τις Χάριτες. Μου φτάνουν. Η κοροϊδία. Η κοροϊδία σου. Παιγνίδι και τέχνη. Γιατί τέτοια είναι και η Τέχνη. Μαζί ιεροτελεστία και ξεσυνέρισμα. Με την ελευθερία της απόλυτη, συνταιριάζει και τα δυο. Μήτε που μπορείς χωρίς ελευθερία να τη φανταστείς. […] Και γενικώτερα είναι μια φράση σου: «Από την καβαλίνα του δρόμου στην κορφή της διπλανής ροδακινιάς». Τέτοιος είναι ο δρόμος σου και τα τριγυρίσματά σου. Δε σε ταράζουν τ’ ακάθαρτα του δρόμου, γιατί λυτρώνεσαι στην κορφή της ροδακινιάς. Αλλά κακοσυνηθισμένος, από την κορφή ξαναγυρίζεις στη λάσπη.
Με τα γραμμένα σου μου φαίνεται, πως δυο κλίκες ζεσταίνεις, εκείνους, που θέλουνε να σ’ αφορίσουν κ’ εκείνους, που θα ζητάνε να σε φιλήσουν. Είναι και μια τρίτη, που τα αισθάνεται και τα δυο διαβάζοντάς σε, όσο κι αν τέτοιο αίσθημα μπερδεύει. Λοιπόν με συγχωρείς, που αργά σου αποκρίνομαι για το στάλσιμο της Αληθινής απολογίας του Σωκράτη σου, ευχαριστώντας σε με λόγια, που μπορεί να μη σου λένε τίποτα.

ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΛΑΜΑΣ   

Κώστας Βάρναλης: «Το έργον μου», Φιλολογικά απομνημονεύματα, Κέδρος, 1981

Αυτό το ίδιο λάθος φυλάχτηκα να το ξανακάνω στην «Αληθινή απολογία του Σωκράτη». Σ’ αυτό μου το έργο προσπάθησα να γράψω, όσο βαστούσανε τα κότσια μου, την πιο ατόφια, την πιο γνήσια, την πιο κανονισμένη δημοτική γλώσσα. Την πιο ψυχαρική. Με τη διαφορά, πως δεν έφκιασα καμιά δικιά μου λέξη, όταν η ανάγκη το καλούσε, μα προσπαθούσα να βρω τη λέξη, που υπάρχει, τη δόκιμη να πούμε, όσο κι αν έχει με τον καιρό λησμονηθεί ή αχρηστευτεί, όσο κι αν βρίσκεται μονάχα σε παλιά κείμενα. Κι εφάρμοσα τις δυο ακόλουθες αρχές: α) Ανάμεσα σε δυο λέξεις, που η μια είναι παλιά δημοτική (κι ας είναι η καταγωγή της ξενική) κι η άλλη έχει τώρα πολιτογραφηθεί στη δημοτική από την καθαρεύουσα, να προτιμάς την πρώτη, γιατί έχει πιότερη ζωντάνια, πιότερο χρώμα (π.χ. λαγούμι – υπόνομο), β) Όταν η λέξη είναι καινούρια και μονάχα η καθαρεύουσα σου τήνε δίνει, τότες, άμα η φθογγολογία αυτής της λέξης δε συμβιβάζεται με τη φθογγολογία της δημοτικής, ή θα την υποτάξεις στη φθογγολογία της δημοτικής (π.χ. αυθυποβολή – αυτοϋποβολή), ή θα την αποφύγεις ολότελα˙ θα την αντικαταστήσεις με περίφραση ή με περιγραφή του πράγματος η με κανένα… παραμυθάκι.
Τούτες οι αρχές δεν έχουνε γενικό κύρος για κάθε γράψιμο και για κάθε σκοπό. Ήτανε απαραίτητες όμως για το δικό μου το έργο. Ο Σωκράτης, όπως εγώ τόνε φαντάστηκα, ξεχνάει μπροστά στο μπουλούκι των Αθηναίων του παζαριού, που αποτελούνε το δικαστήριό του, πως είναι φιλόσοφος. Και τους μιλάει τη δική τους γλώσσα, τη γλώσσα του παζαριού, για να τον καταλάβουνε καλά. Και όταν τους εξηγεί τη φιλοσοφία του, τήνε κάνει κι αυτήνε κουβέντα του παζαριού. Μονάχα έτσι μπορεί να δείξει τα φάλτσα της, τα φάλτσα μιας φιλοσοφίας, που ο ίδιος την αναιρεί με τη βοήθεια του κοινού και πραχτικού μυαλού.

Ηλίας Βενέζης: Δυο γράμματα στον Κ. Βάρναλη. (Ένα μονόφυλλο 28,7 x 21,3 εκ.), «Η λέξη» - τεύχος 187

Μεγάλε μου φίλε,
Μόλις τώρα διαβάζω την Αληθινή Απολογία του Σωκράτη. Τι να σας πω. Θέλω να φωνάξω τον ενθουσιασμό μου – έτσι κι ας μην έχει καμιά σημασία. Α, μα δεν έχει γραφτεί πιο ρωμαλέο έργο στον πεζό μας λόγο απ’ αυτήν την απελπισμένη κραυγή. Τι τα θέλετε, ίσως στην εποχή μας να μην πρέπει να γράφεται τίποτα άλλο, μονάχα να δέρνεις έτσι, να δαγκάνεις λυσσασμένα να χυθεί αίμα. Δεν είμαι σε θέση να παρακολουθώ τι σας γράφουν – τι θα σας λεν άραγες απ’ την άλλη μεριά. Να τους βράσετε – κι αν σας παινούν κι αν σας βρίζουν. Είμαστε εμείς – σας αγαπούμε τόσο θερμά και τόσο γνήσια. Να, κι αν σας ζαλίζω με τούτα τα λίγα λόγια το κάνω μονάχα για να σας πω άλλη μια φορά πόσος είναι ο θαυμασμός μου.

Στρατής Τσίρκας: «Το Βήμα», 18.12.1974, «Η λέξη» - τεύχος 187
 

Στην Αληθινή Απολογία του Σωκράτη (1931), αυτό το πεζογραφικό αριστούργημα, οι μορφές του Σωκράτη και του Αριστοφάνη έχουν μια τόσο έντονη παρουσία που θαρρεί κανείς ότι ο Βάρναλης, όταν πηγαίνει στην αγορά ή κάθεται στο καφενείο, αυτούς έχει για συνομιλητές του. Τόσο παραστατικά μπορεί και κάνει τα παλιά να μοιάζουν σαν σημερινά, πράγμα που δεν είναι άσχετο με την τεράστια εξοικείωσή του με τον πνευματικό κόσμο και τους προβληματισμούς τόσο της Αρχαίας Ελλάδας όσο και της σύγχρονης Ευρώπης.

Στρατής Τσίρκας. Από τα σχετικά με τον εορτασμό (της Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών Αθήνα, 9 του Δεκέμβρη 1956) δημοσιεύματα του Τύπου, Κώστας Βάρναλης – Τα πενηντάχρονα του έργου του, Κέδρος, 1957



Με το Σολωμό χωρίς Μεταφυσική και την Αληθινή απολογία του Σωκράτη, ο Βάρναλης κέρδισε στα νεοελληνικά γράμματα πολλά στάδια από το δρόμο που τους έμενε να τρέξουν για να προφτάσουν τη σημερινή παγκόσμια κριτική και πεζογραφία.
Στρατής Τσίρκας

(Πάροικος Καΐρου)

Νίκος Κατηφόρης: «Ο πεζογράφος Κώστας Βάρναλης», Ομιλία του Νίκου Κατηφόρη στον εορτασμό της Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών, Αθήνα, 9 του Δεκέμβρη 1956, Κώστας Βάρναλης – Τα πενηντάχρονα του έργου του, Κέδρος, 1957

Στα 1931 βλέπει το φως η Αληθινή Απολογία του Σωκράτη. Με το βιβλίο του αυτό ο Βάρναλης φθάνει στο κορύφωμα του πεζογραφικού του έργου και στήνει μνημείο ασύγκριτο της λογοτεχνίας μας. Το υλικό που συγκέντρωσε για να το γράψει είναι άφθονο. Έχει υπόψη του ό,τι είναι γνωστό για τη ζωή του Σωκράτη, ξέρει τη φιλοσοφία του κατά βάθος, καθώς και την ιστορία της εποχής του. Αυτά όλα τα δεδομένα, θα τα συνθέσει τώρα κάτω από τη νέα του άποψη για τη ζωή! Όμως αυτό θα το κάνει σε μιαν αυστηρή, άγρια θάλεγα, πειθαρχημένη φόρμα, με γραμμή αγαλματένια, απλή, βαθειά, λιτή και αλύγιστη! Είναι σαν ο λόγος του να μην ήταν από λέξεις φτερωτές, μ’ από ατσάλι, που πρέπει να χυθή και να συναρμολογηθή προσεχτικά για να βγη ένα σύνολο αρμονικό. Γι’ αυτό το σκοπό, όχι μόνο τίποτα δεν επιτρέπεται νάναι περιττό, μα κάθε νόημα πρέπει νάναι απόλυτα χρήσιμο και αναγκαίο. Και κάθε λέξη να ζυγίζεται, να παίρνει τη βαρειά της σημασία και την κατάλληλη θέση στη φράση. Με τέτοιο μαστορικό και καλλιτεχνικό δούλεμα, κάθε παράγραφο γίνεται θεμέλιο και αγκωνάρι του όλου έργου – έτσι που καμιά να μη μπροεί να λείψει χωρίς κλονισμό του συνόλου. Και το έργο ζει μιαν αυτόνομη ζωή, από την πρώτη ως την τελευταία του σελίδα. Ο λόγος του εξ άλλου, είναι καθ’ αυτόν αριστουργηματικός! Η δημοτική μας βρίσκεται στην τελειότερη άνθησή της. Λέξεις κοινές ή διαλεγμένες, παίρνουνε μ’ ένα παρατονισμό ή με μια κατάληξη, ή και με μόνη τη σύνθεση μεταξύ τους στη φράση, την ακτινοβολία του προσωπικού, μα ανεπιτήδευτου ύφους του ποιητή. Και καθώς πιάνονται η μια κοντά στην άλλη, σε φράσεις λαμπερές, πέφτουνε στον ξαφνιασμένο αναγνώστη, σαν κύματα από μικρούς ήλιους στραφτερούς. Ένας πραγματικός παράδεισος του λόγου!
Τα εξωτερικά τούτα χαρίσματα της μορφής πάνε υπέροχα ταιριασμένα με το βάθος, την πνοή και την πρωτοτυπία του περιεχομένου! Στη σύλληψη του έργου κινείται μια δημιουργική δραματικότητα. Ο ποιητής πιάνει το Σωκράτη πάνω σε μια κρίση και λύτρωση μαζί, όταν απαρνιέται την ιδεαλιστική του φιλοσοφία κι αντικρύζει τον κόσμο με την παρθενικότητα και τον αυθορμητισμό μιας φιλοσοφίας καινούργιας, της φιλοσοφίας του ποιητή! Κρατώντας από τον παλιό του εαυτό ό,τι είχε καλλίτερο, παρουσιάζεται στους καταξαφνιασμένους δικαστές του ένας άλλος, ένας αληθινός άνθρωπος!
Και πρώτα δεν απολογείται. Τη δικονομική του απολογία την έχει κάνει κι έχει μάλιστα τη θανατική του καταδίκη στην τσέπη, όταν αντί ν’ απολογηθή αρχίζει να κατηγορεί. Και κατηγορεί μια κοινωνία διεφθαρμένη, που με τους πρόστυχους εκπροσώπους της τόλμησε να κατηγορήσει και να καταδικάσει αυτόν τον «ανδρών τον σοφώτατον»! Κατηγορεί μια δικαιοσύνη που δικάζει κοιμισμένη! Κατηγορεί τους άρχοντες της εποχής του, που προκαλούν τη δυστυχία του λαού κι ύστερα γυρεύουν αποδιοπομπαίους τράγους, τα φωτισμένα μυαλά! Κατηγορεί μια ποίηση φκιασιδωμένη και μια διανόηση που υπηρετεί την κοινωνική σαπίλα! Κατηγορεί τους θρησκευτικούς καπήλους και τους εκπρόσωπους της συμβατικής ηθικής! Δε σταματάει ακόμα, ούτε μπροστά στο λαό, όταν είναι να κατηγορήσει την αδράνεια και τη μοιρολατρία του που διαιωνίζουν τη δυστυχία του! Αλλά το κορύφωμα είναι το κατηγορητήριο του Σωκράτη για την ιδεαλιστική του φιλοσοφία και το «δαιμόνιό» του, που ξεσκεπάζει το αντιλαϊκό τους περιεχόμενο!
Σ’ αυτά τα κατηγορητήρια ο Σωκράτης του Βάρναλη, δεν οργίζεται, καθώς τ’ αραδιάζει ένα-ένα! Δεν αστράφτει, ούτε βροντάει! Δεν κρατάει, ούτε καν φραγκέλιο! Μόνο του όπλο είναι η σάτυρα, μια σάτυρα που ενώ συγχρονίζει τα γεγονότα με τους αναχρονισμούς της και τις αλληγορίες της, παίρνει τα βόλια της από μια φωτεινή κοινωνική κριτική και πηγάζει από τη βαθύτερη κοινωνική συνείδηση της έχθρας για τα αντικοινωνικά στοιχεία! Γι’ αυτό ο Βάρναλης λέει την «κάκητα» το θεϊκός μας στοιχείο, που στέλνει την κοροϊδία. Καν να πώς περιγράφει ο ίδιος αυτή τη λειτουργία:
«Έχοντες τόσο δυνατό σκαρί και τόσα κέφια, πώς δε σκορπούσα χαρά και καλοσύνη, μα σταλοβολούσα παντού φαρμάκι και χολή; Γιατί χα μεγάλο μυαλό και σας έβλεπα πέρα πέρα σα να σαστε γυαλένιοι. Και επειδής ήξαιρα, πως δε θα σας διόρθωνα μοναχός μου, κορόιδεβα. Α! δεν είναι τόσο έφκολο πράμα η κοροϊδία. Είναι μαζί παιχνίδι και τέχνη. Πρέπει να χεις πολλή φαντασία και κρίση και πείρα της ζωής. Και να μπορείς όλ’ αφτά ναν τα παίζεις ανάλαφρα και φωτερά, δίχως προσπάθεια. Η κοροϊδία δεν είναι η αρχή, μα το τέλος της φιλοσοφίας. Χρειάζεται να χεις περάσει πρώτα από το δράμα της συλλογής και της απελπισιάς για να φτάσεις στο γέλιο, στο πικρόγελο. Κι αν μπορέσεις να φτάσεις.
. . .
» Το καλοκαίρι. Χρυσή εποχή των φτωχών… Μοναχά το καλοκαίρι ζούσα πλέρια το κορμί μου και τη σκέψη μου. όλο μου το είναι βοούσε και φουρφούριζε χαρούμενα σα λέφκα στον όχτο, γεμάτη αστράματα και πουλιά και τζιτζίκια. Και στη ρίζα κουλουριασμέν’ η ψυχή μου με το κεφάλι ψηλά καρφωτό, πυρωνότανε στον ήλιο και κατέβαζε πλήθιο το φαρμάκι στα κανάλια των δοντιών της!… Κι αλί σε κείνονε, που δάγκωνε… Πήγατε λοιπόν να με καταδικάστε στη δόξα του καλοκαιριού, το Μάη με τα λουλούδια!… Την ώρα, που χω το πιότερο φαρμάκι… Αν είτανε χειμώνας, δε θα βγαζα λέξη. Μα τώρα γλεντάω και φραίνομαι να σας δαγκώνω».
 
Η λειτουργία αυτής της έχθρας απλώνεται έτσι μέσα στη φύση και το φαρμάκι της κατεβαίνει από το καλοκαιριάτικο πύρωμα του ήλιου. Τόσο είναι δυνατή: Μ’ αν έτσι αισθάνεται για τ’ αντικοινωνικά στοιχεία, για το λαό αντίθετα, η μεγάλη του καρδιά, νοιώθει όπως λέγει, «λύπηση»! Και κάτι παραπάνω: Αγάπη! Αυτή η αγάπη είναι διάχυτη σε όλη την Απολογία μα κορυφώνεται στις τελευταίες της σελίδες, όταν ο Σωκράτης λέει τι θάκανε αν τον άφιναν να ζήσει, τώρα που βλέπει τα πράγματα σωστά.
 
«Θα πήγαινα, που λέτε, στους λαϊκούς μαχαλάδες της Αθήνας στα βρωμοχώρια της Αττικής από τις Κάβο Κολόνες ίσαμε τα Κούντουρα κι από την Κούλουρη ίσαμε το Καπαντρίτι. Θα κατέβαινα στα σκοτεινά χαμόσπιτα, γεμάτα κοριούς και χτίκιασμα, θα μπαινα στα μικρομάγαζα της φτωχολογιάς, στα καρβουνιάρικα του λιμανιού, γιομάτα λέρα και βόχα. Και θα λεγα: Λέφτεροι πολίτες! Αφτός ο τόπος, κι αν ακόμα βρισκόταν στη Σκυθία, όπου σπάνια ξεμυτίζει ο γήλιος ανάμεσ’ από μάβρα σύνεφα και πάνω σ’ άλιωτα χιόνια, πάλι θα τανε ο καλύτερος απ’ όλους, γιατί το θελ’ η καρδιά σας. Είναι η πατρίδα. Δικιά σας η πατρίδα, μα τίποτα δικό σας μέσα σ’ αφτήνε: χωράφια και παλάτια, καράβια και χρήμα, θεοί κι εξουσία, σκέψη και θέληση – όλα ξένα! Λιγοστοί σας έχετε τόσο μέρος, όσο να τρυπώνετε ζωντανοί και να θάβεστε πεθαμένοι και τόση λεφτεριά, όσο να κάνετε τη φυσική σας ανάγκη στη ρεματιά, όταν δε σας βλέπει χωροφύλακας… Κι όταν βυθίζεται το μάτι σας πέρα στο γαλάζιο πέλαγος, όπου πάνε κι έρχονται καΐκια και φρεγάδες κουβαλώντας από το στόμα του Νείλου κι απ’ τον Κιμμέριο Βόσπορο κι απ’ τις Ηράκλειες στήλες σιτάρι, χάλκωμα, μετάξι και γυναίκες, περηφανέβεστε, πως είναι δικά σας, γιατί να “εθνικά”»! Και κανένας δε συλλογάται, πως όλα τ’ αγαθά μαζέβονται σε λίγα χέρια. Ατζέμηδες, Μοραΐτες, Φηβαίοι και Κορθιώτες σας σκοτώνουνε μια φορά μα τα χέρια τ’ αδερφικά σας σφίγγουνε το καρύδι του λαρυγγιού σ’ όλη σας τη ζωή και σας δολοφονούνε κάθε μέρα. Όχι μονάχα τίποτα δικό σας γύρα, μα κι όλος ο εαφτός σας κι η ψυχή σας είναι δικά τους».

Τίτος Πατρίκιος: «Ο πεζογράφος Κώστας Βάρναλης», Ομιλία του Τίτου Πατρίκιου στον εορτασμό της Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών, Αθήνα, 9 του Δεκέμβρη 1956, Κώστας Βάρναλης – Τα πενηντάχρονα του έργου του, Κέδρος, 1957

Η Αληθινή Απολογία του Σωκράτη είναι ένα έργο μοναδικό, όχι μόνο απ’ την άποψη της καυστικής του σάτιρας ή του πλαστικού του λόγου, αλλά και απ’ την άποψη της θέσης που κατέχει στα γράμματά μας. Εμφανίζεται στις αρχές της δεκαετίας του 1930, τότε που η λογοτεχνία μας, εκφράζοντας συνειδητά ή ασύνειδα, άμεσα ή έμμεσα, τη νέα φάση που έμπαινε η κοινωνική εξέλιξη και οι κοινωνικές ζυμώσεις στη χώρα μας, κάνει  μιαν αποφασιστική στροφή στο ρεαλισμό και μπαίνει σε μια περίοδο άνθησης. Η Αληθινή Απολογία, ίσως σε μια επιπόλαιη ματιά, να φαίνεται ολότελα άσχετη και ασυγχρόνιστη μ’ αυτό το ρεύμα. Κι όμως, το εντελώς αντίθετο συμβαίνει. Η Αληθινή Απολογία, με ην οξύτατη κοινωνική της σάτιρα, με το γκρέμισμα όλων των κούφιων ειδώλων, με την αποκάλυψη της γυμνής πραγματικότητας, στέκει για τη ρεαλιστική πεζογραφία δίδαγμα, όχι με την έννοια ότι θα έπρεπε να μεταβληθεί σ’ ένα πρότυπο, που η πεζογραφία θα το ακολουθούσε μηχανικά, αλλά υποδεικνύοντας με καλλιτεχνική τελειότητα τον τρόπο που έπρεπε να λειτουργήσει η πεζογραφία για ν’ αποδώσει πιστά και βαθειά τη σύγχρονη πραγματικότητα. Κι ο τρόπος αυτός βρίσκεται στη χειραφέτηση του συγγραφέα από την εξουσία των φθαρμένων αξιών, στην απελευθέρωσή του από το ζυγό των ειδώλων και το απροκάλυπτο και τολμηρό αντίκρυσμα της ζωής. Αν η Αληθινή Απολογία φαίνεται απομονωμένη μέσα στο πεζογραφικό μας σύνολο, αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι το μεγαλύτερο κομμάτι της γενιάς του 30 συμβιβάστηκε με τα αυτοτελή επιφαινόμενα της πραγματικότητας, όπως αυτή διαμορφώθηκε μετά τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου και ξέπεσε σ’ έναν ανούσιο νατουραλισμό ή σ’ έναν κούφιο ψυχολογισμό.

Βάσος Βαρίκας: «Κώστας Βάρναλης», Από τα σχετικά με τον εορτασμό (της Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών Αθήνα, 9 του Δεκέμβρη 1956) δημοσιεύματα του Τύπου, Κώστας Βάρναλης – Τα πενηντάχρονα του έργου του, Κέδρος, 1957

Ακολουθεί η Αληθινή απολογία του Σωκράτη, το αρτιώτερο ασφαλώς πεζογράφημα του Βάρναλη, όπου με ανεξάντλητο κέφι και οξύτητα παρατήρησης και μαχητικότητα πνεύματος βάζει τον Σωκράτη αντιμέτωπο στον θάνατο να ανασκευάζη το ίδιο το φιλοσοφικό του σύστημα και προβάλλοντας τις αντιφάσεις της αρχαίας κοινωνίας, να ρίχνη τα βέλη του εναντίον της σύγχρονης.

Γιώργος Κατηφόρης, «Οχτώ στίχοι», Αφιέρωμα: Η Αριστερά και ο Κώστας Βάρναλης, Περιοδικό ΑΝΤΙ, Περίοδος Β’, τεύχος 308, 17/1/1986

[…] Εκείνο που έπρεπε να είχαμε κρατήσει, ε­κείνο που έπρεπε να μας είχε παρακινήσει να κάνουμε η καθη­μερινή σχεδόν συνάφεια μαζί του, ήταν να πετάξουμε κάποια στιγμή στα σκουπίδια τους σοφούς, τις Ακαδημίες των βαρύ­γδουπων Επιστημών, τα ηλίθια εγχειρίδια του ανιστόρητου Ι­στορικού Υλισμού και να κατεβάσουμε από το ράφι την «Αλη­θινή Απολογία του Σωκράτη». Να διαβάσουμε τον υπόδικο να λέει: «Μα τώρα τελεφταία το μυαλό μου φέρνεται σαν τα μουλάρια, που βρίσκονται ξαφνικά μπροστά σ’ ολόρθο γκρεμόν ή πάνου σε σάπιο γεφύρι. Κωλώνει, καρφώνεται, πεισματώνει και δε θέλει να κάνει μια πιθαμή περ’ απ’ τη μύτη μου. Και μ’ αναγκάζει να σκύβω να κοιτάζω τη μύτη μου! Ολάκερος κόσμος! Απεραντοσύνη της ασκήμιας, ήγουν της αλήθειας! Με πιάνει ζάλη και τα μελίγγια μου χτυπάνε σα σφυριά. Παράξε­νο πράμα! Βλέπουμε θεούς, ιδέες, ονείρατα, περασμένα, μελ­λούμενα, και δε βλέπουμε τη μύτη μας, ω άντρες Αθηναίοι! Τώρα καταλαβαίνω, πως αληθινά σοφός είναι εκείνος που καταφέρνει να τήνε ιδεί και να την καταλάβει. Κ’ εγώ μήτε την είχα ποτές υποψιαστεί, πως υπάρχει, κι ας με πειράζαν όλοι, πως ήτανε πλατσουκωτή σαν της μαϊμούς και του τράγου. Δεν άκουσα το λοιπόν τίποτα, γιατί όλες αφτές τις ώρες μελετούσα τη μύτη μου για να γίνω σοφός». Αρχή σοφίας, η γνώση της μύτη μας. Αλλά εμείς είχαμε πο­λύ ξεμακρύνει απ’ το ρωμαλέο πρακτικό μήνυμα, τη βάση κά­θε ιστορικού υλισμού, που εμπνέει αυτά τα λόγια. Προτιμούσα­με τα νεφελώματα του Παγκόσμιου Κινήματος, της κομμουνι­στικής υπερτελειότητας, από το βάσανο της κριτικής του εαυ­τού μας, της κομματικής μας πραγματικότητας, όσο κι αν αυ­τή απορροφούσε για μερικούς από μας το κύριο μέρος της ζω­ής μας. Η μύτη στο μεταξύ ολοένα μεγάλωνε! Μα δεν της δί­ναμε σημασία. Χρειάστηκε να μας την τραβήξει με τα χοντρόχερά του ο Χαχόλος το 1956, κι ούτε αυτό μας έφτασε. Έπρεπε να μας την τρίψουν στη λάσπη οι γορίλλες της 21ης Απριλίου, για να ξυπνήσουμε απότομα από τον ιδεαλιστικό λήθαργο, να καταδεχτούμε να την κοιτάξουμε και να τρομάξουμε, βλέπον­τας πόσο είχε γίνει άσκημη, σαν της μαϊμούς και σαν του τρά­γου. Τότε πια ήταν που αποφασίσαμε πως δε γινόταν να φτιά­ξουμε την κοινωνία αν δεν κάνουμε πρώτα κάτι γι’ αυτή τη φο­βερή μύτη. Παραείχε μεγαλώσει και μας έφραζε το δρόμο. Κάπως έτσι ξαναθυμηθήκαμε και τους οχτώ στίχους διδαχής: «Όλα τελειώνουνε κι όλα περνάνε, ιδέες βασίλισσες κακογερνάνε, στις νέες ανάγκες σου – κόπος βαρής! – σκοπούς αλάθεφτους κοίτα να βρεις». Πόσο δύσκολη είναι μερικές φορές η ποίηση. Πέρασαν εικοσιπέντε χρόνια, διαβάσαμε οχτώ στίχους. Τόσο μπορέσαμε. Παρακάτω ίσως μπορέσουν να προχωρήσουν κάποιοι νεώτεροι.

Πορφύρης Κ.
Αθήνα, 4/2/1955 - Εφραιμίδης Βασ.
Κείμενα εφημερίδας
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΕΡΑ
Φωτογραφία: Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Α.Σ.Κ.Ι.

Περιοδικό: ΝΕΟΙ ΠΡΩΤΟΠΟΡΟΙ
Έτος: 1931 - 1932
Από τη Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων

Επιθεώρηση τέχνης, Αρ. Τεύχους 26, Φλεβάρης 1957
Πηγή: politis.eu.org