Από τις πρώτες σελίδες του βιβλίου «Η κοινωνία των άλλων», διαπιστώνουμε πως ο συγγραφέας του, έχοντας ασκηθεί στη συγγραφή σεναρίων, κατέχει καλά τον τρόπο της διασφάλισης του ενδιαφέροντος του αναγνώστη μέσα από την αδιάκοπη δράση, την αναστολή της εξέλιξης στα κρίσιμα σημεία, την αναπαραγωγή εύπεπτων ιδεών και τη μεταφορά τους σε εικόνα, χρησιμοποιώντας τούς ευκίνητους χαρακτήρες του, οι οποίοι, παρά την ελαστικότητά τους, ενίοτε σταματούν προκειμένου να εκφέρουν δυνατά τις σκέψεις τους. Ο Νίκολσον, καταξιωμένος σεναριογράφος (έγραψε το σενάριο του «Μονομάχου»), δοκιμάζεται στο μυθιστόρημα, παράγοντας ένα «φιλοσοφικό θρίλερ», χωρίς να έχει απαλλαγεί από τις τακτικές της προηγούμενης ενασχόλησής του, ιδιαίτερα στα σημεία όπου οι χαρακτήρες του αποφασίζουν να εκθέσουν τις ιδέες τους. Οι ιδέες αυτές παρουσιάζονται χωρίς να έχει απαραίτητα προηγηθεί κάτι που να τις έχει προκαλέσει και ούτε, με τη σειρά τους, οι ίδιες αυτές ιδέες να προκαλούν κάτι στους άλλους. Ομως στην «Κοινωνία των άλλων» ο Νίκολσον, ίσως άθελά του, απαντάει σε ένα από τα ερωτήματα της σύγχρονης λογοτεχνικής παραγωγής: Τι θα γινόταν αν οι ανυπόστατοι, χωρίς μύθο και ιστορία, χαρακτήρες τής Generation Χ χρειαζόταν να κάνουν κάτι, να αντιμετωπίσουν και να συγκρουστούν με τις σύγχρονες μάστιγες της τρομοκρατίας, της έλλειψης παιδείας και της πολιτικής αστάθειας και έπρεπε να αναλάβουν οι ίδιοι το χειρισμό των εξελίξεων;

Η περιπέτεια εξελίσσεται στο εγγύς μέλλον, όπου ένας, χωρίς όνομα, ήρωας, γύρω στα είκοσι, ανίκανος να ταυτιστεί με το σύγχρονο αγγλικό περιβάλλον και να ανταποκριθεί στις προσδοκίες των κοντινών φίλων, συγγενών, κοριτσιών, έχει καταλήξει στο πεσιμιστικό συμπέρασμα πως «η ζωή είναι σκληρή και μετά πεθαίνεις». Ο ίδιος αρνείται να μπει στην παραγωγή, να ενταχθεί στον κοινωνικό ιστό, περνάει τις μέρες του στοχαζόμενος και αισθάνεται πως «ακόμα και το τίποτα τον εξαντλεί».

Με όχημα τη φιλοσοφία

Ο ανώνυμος ήρωας αρχίζει την αφήγηση καταθέτοντας τις απόψεις του για τη ζωή, με αυτοπεποίθηση και μπρίο, δίνοντάς μας τη σύνοψη του ιστορικού του και της σχέσης του με γονείς και άλλους συγγενείς, αλλά και τους λόγους που τον οδηγούν στην ξαφνική απόφαση να τα αφήσει όλα πίσω και να αναζητήσει το νόημα της ζωής στην περιπέτεια: «Ο κόσμος είναι τόσο μεγάλος όσο και η εμπειρία σου από αυτόν...». Υστερα από μια τέτοια έναρξη υποψιαζόμαστε πως ο ήρωας θα βρει τον τρόπο να ξεφύγει από τα σύνορα του περιορισμένου του κόσμου και θα δοκιμάσει άλλους τρόπους ύπαρξης. Η πράξη αντίδρασης που επινοεί είναι να φύγει ξαφνικά από τη ζωή του, να κάνει ωτοστόπ σε έναν φορτηγατζή και να διασχίσει την Ευρώπη, ταξιδεύοντας προς άγνωστη κατεύθυνση, χωρίς προκαθορισμένο προορισμό. Στη διαδρομή οι δυο τους επιδίδονται σε φιλοσοφικές συζητήσεις για τη φύση του καλού, την αδυναμία πλήρους κατανόησης του κόσμου και τους τρόπους που μια ανθρώπινη ζωή μπορεί να γίνει ικανοποιητική κ.λπ... Καταλήγουν σε μια ανώνυμη αστυνομοκρατούμενη χώρα της κεντρικής Ευρώπης, γεμάτη από «επικίνδυνους τρομοκράτες» και τρομαγμένους πολίτες. Εκεί ο φορτηγατζής δολοφονείται βίαια από μια ομάδα, ο ήρωας αναγκάζεται να δολοφονήσει κάποιον άγνωστο, κάποιοι τον απάγουν και, στην προσπάθειά του να παραμείνει ζωντανός και να το σκάσει από τη χώρα, προσχωρεί στις τάξεις τριών διαφορετικών «κινημάτων».

Οι θεματοφύλακες της Γνώσης

Η δράση του μυθιστορήματος εντείνεται όταν ο ήρωας κάνει μια θεαματική βουτιά στο «άγνωστο», καθιστώντας την ιστορία συναρπαστική μέσα από τα αναπάντεχα γεγονότα, τα στοιχεία θρίλερ που παρέχονται με δόσεις και τους καινούριους χαρακτήρες που εισάγονται. Και αυτή είναι η κατεξοχήν δύναμη αλλά και η αδυναμία της «Κοινωνίας των άλλων»: η ικανότητα του συγγραφέα να αποδίδει τις ιδέες μέσα από εικόνες και η ευκολία πρόκλησης οριακών καταστάσεων δεν συμβαδίζουν με τον τρόπο που αυτές αποδίδονται ούτε και με το μέσον που χρησιμοποιεί. Οταν φτάνουμε στα κρίσιμα σημεία η πένα του δεν μπορεί να αντεπεξέλθει και η γραφή, εκεί όπου θα έπρεπε να επιμείνει για να αποδώσει πειστικά την κρίση στην οποία περιήλθε ο ήρωάς του, γίνεται πλαδαρή. Στις σκηνές καταδίωξης ο αναγνώστης μένει με την αίσθηση πως παρακολουθεί σκηνές που έχουν αποσπαστεί από ταινία δράσης, αλλά κατά τη μεταφορά τους στο χαρτί δεν δένουν επαρκώς με το υπόλοιπο μυθιστόρημα. Οι δε παρατηρήσεις του νεαρού αφηγητή, μόλις εμπλέκεται στις περιπέτειες στην ξένη χώρα, μοιάζουν ασύνδετες με τις παρατηρήσεις του ίδιου νεαρού, λίγες σελίδες μόνο πριν, ο οποίος ισχυρίζεται πως η οποιαδήποτε δράση δεν έχει νόημα και προτιμά να παρακολουθεί τα περιστέρια -ο ίδιος χαρακτήρας και οι αδικαιολόγητες μεταστροφές του ίσως να μπορούσαν να δικαιολογηθούν σε μια ταινία, αλλά σε ένα μυθιστόρημα η μεταμόρφωσή του από παθητικό δέκτη σε μαχητικό ακτιβιστή, προκειμένου να είναι πειστική, χρειάζεται τα απαραίτητα «μυητικά» στάδια.

Σε κάποιο σημείο της περιπέτειάς του, μέσω ενός δασκάλου που προσπαθεί να τον βοηθήσει να βγει από τη χώρα, συναντάει τα μέλη της «Κοινωνίας των Αλλων», τους μορφωμένους θεματοφύλακες της γνώσης και προστάτες των βιβλίων, τα οποία στη δεδομένη αυταρχική κοινωνία θεωρούνται επικίνδυνα και καταστρέφονται, ενώ οι ιδιοκτήτες τους συλλαμβάνονται ως τρομοκράτες.

Η περιθωριοποίηση του γραπτού λόγου και η αναγωγή των αναγνωστών σε διωκόμενους επαναστάτες είναι παλιότερη ιδέα και παραπέμπει στο θρυλικό «Φαρενάιτ 451» του Ρέι Μπράντμπερι, μόνο που εδώ οι παρατηρήσεις των αναγνωστών είναι αυτονόητες και σε κάποια σημεία σχεδόν αφελείς: «Τα βιβλία γεννάνε ιδέες. Οι ιδέες σε κάνουν να σκέφτεσαι». Αν και κατά τη συναναστροφή του με τα «μέλη» θα του δοθεί η ευκαιρία να εκφράσει ο ίδιος κάποιες αρκετά ευφυείς σκέψεις για τη διαφορά γραφής σεναρίου από τη χρονοβόρα διαδικασία της γραφής ενός μυθιστορήματος, παρομοιάζοντας τους μυθιστοριογράφους, που τρέφουν ψευδαισθήσεις για την παραγωγή ενός μνημειώδους έργου χωρίς αυτό να δοκιμάζεται στο κοινό για όσο διάστημα παράγεται, με τις μεγαλύτερες γυναίκες που παύουν να κοιτάζονται στον καθρέφτη κι έτσι δεν ξέρουν ότι έχουν πια γεράσει, εν αντιθέσει με τους συγγραφείς σεναρίων οι οποίοι συνεχώς εκτίθενται και ελέγχονται από το κοινό. Οταν, όμως ένας σεναριογράφος επιδίδεται στη συγγραφή μυθιστορήματος διατρέχει τον κίνδυνο να κατασκευάσει χαρακτήρες οι οποίοι μπορεί να είναι μεν ιδανικοί για μια ταινία, αλλά σε ένα μυθιστόρημα παραπαίουν, καθώς η δράση δεν δύναται να υποκαταστήσει την απουσία βάθους του χαρακτήρα, την εσωτερικότητα, την εμμονή στη λεπτομέρεια ή στην περιγραφή του ψυχισμού ούτε και την άμεση εξάρτηση της αφήγησης από την καλλιέργεια του εκφραστικού μέσου.

Η «Κοινωνία των άλλων» αποτελείται από περιγραφές, εκφορές ιδεών και διαλόγους, ο συγγραφέας εστιάζει στην επιφάνεια των πραγμάτων ή στα τοπία όπου βρίσκεται ο χαρακτήρας του, σαν να είναι μέρος μιας φωτογραφίας ή το πλάνο μιας ταινίας. Εν τούτοις, παρά τις βαθυστόχαστες σκέψεις και την επικαιρική αξία των θεμάτων του και παρ' ότι δεν κατορθώνει να συγκινήσει, μας παρασύρει αβίαστα στην ανάγνωση και την παρακολούθηση της περιπέτειάς του -και ίσως αυτός να ήταν από την αρχή ο στόχος του.

Αργυρώ Μαντόγλου, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑΣ, 29/12/2005