ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗ ΣΜΥΡΝΗ 2 - ITTIHAT VE TERRAKI (Ένωση και Πρόοδος)

Η πολιτική έκφραση του κινήματος των Νεότουρκων, που σήμανε το τέλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και έβαλε τα θεμέλια για τη δημιουργία του σύγχρονου τουρκικού κράτους. Ένα ταξίδι στο χρόνο. Σε μια Τουρκία άγνωστη, συναρπαστική, που η αλήθεια της καθηλώνει. Μια κόκκινη κλωστή –το μοναδικό εύρημα ενός ανεξιχνίαστου φόνου- συνδέει Τούρκους και Έλληνες σε μια διαδρομή με αναπάντητα ερωτηματικά και μοιραίες αποκαλύψεις. Πού οφείλεται η ομοιότητα στα χαρακτηριστικά του Τούρκου καραγκιοζοπαίχτη Ικίζ Μενεξελή και του Έλληνα δημοσιογράφου Πάρη Πηλείδη; Η αναζήτηση της αλήθειας ξεκινά από τη σύγχρονη Σμύρνη και φτάνει στα χρόνια που οδήγησαν στους Βαλκανικούς πολέμους, στους ηρωισμούς και στις γενοκτονίες. Τούρκοι, Αρμένιοι και Έλληνες θα διεκδικήσουν εκείνο που πιστεύουν ότι τους ανήκει. Μια συναρπαστική διαδρομή από το Παρίσι στην Τρίπολη της Λιβύης, από τον Πειραιά στο Ερζερούμ, από την Κωνσταντινούπολη στην επαναστατημένη Θεσσαλονίκη. Ερωτικές περιπέτειες, ίντριγκες, συνωμοσίες που πνίγονται στο αίμα. Ιστορικές προσωπικότητες ζωντανεύουν με τα πάθη και τις αγωνίες τους: ο Μουσταφά Κεμάλ, ο σουλτάνος Αμπντούλ Χαμίτ, ο φιλελεύθερος πρίγκιπας Σαμπαχεντίν, ο μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος, αλλά και η ιέρεια του χορού Ισιδώρα Ντάνκαν.

Η οδύσσεια δύο οικογενειών. Φως στην ψυχή δύο λαών. Μια μυθιστορηματική εποποιία, το δεύτερο μέρος της τριλογίας ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗ ΣΜΥΡΝΗ.

Επιστροφή στη Σμύρνη

Γράφει ο Λέων Ναρ,
Συγγραφέας,
δρ Νεοελληνικής Φιλολογίας ΑΠΘ

Μολονότι η Σμύρνη και η Μικρασιατική Καταστροφή απασχολούν εδώ και πολλά χρόνια την ελληνική πεζογραφία, με την οπτική είτε της εθνικής θλίψης (ακόμη και ύστερα από έναν ολόκληρο αιώνα) είτε της απώλειας ενός εξιδανικευμένου τρόπου ζωής, στα αριστουργηματικά μυθιστορήματα Η θάλασσά μας και Ittihat ve Terakki Ένωση και Πρόοδος (μέρη μιας τριλογίας με τον γενικό τίτλο Επιστροφή στη Σμύρνη) καλύπτουν το ίδιο χρονικό και γεωγραφικό πλαίσιο, αποφεύγοντας συστηματικά την οποιαδήποτε ιδεολογική έξαρση και τις αισθηματολογικές κραυγές. Ο Ευάγγελος Μαυρουδής έχω την αίσθηση ότι διατηρεί τη μνήμη ζωντανή, μια και με τα μυθιστορήματα που παρουσιάζουμε απόψε επανατοποθετεί με διαφορετικό τρόπο την ιστορία Ελλήνων και Τούρκων, με τη Σμύρνη στο επίκεντρο, μέσα σε αφήγηση ανθρώπινη, συναισθηματική που αποτελεί τελικά όργανο σύνθεσης μια εντυπωσιακής εποποιίας.

Επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον του κυρίως στην πρώτη εικοσαετία του 20ού αιώνα (από την Κρήτη και το Μακεδονικό μέχρι τους Βαλκανικούς Πολέμους και τον Εθνικό Διχασμό) ο Ευάγγελος Μαυρουδής οριοθετεί το πλαίσιο που οδηγεί στο 1922, μέσα από παθιασμένους ή αποτυχημένους έρωτες, οικονομικές πανωλεθρίες, επαγγελματικούς ανταγωνισμούς, πολιτικές επιτυχίες, προσωπικές φιλοδοξίες και συλλογικά οράματα. Όλα αυτά συμπλέκονται αρμονικά στα μυθιστορήματα του Μαυρουδή, σ’ ένα χωρικό πλαίσιο που απλώνεται από τη Σμύρνη και την Αθήνα έως τη Θεσσαλονίκη και το Κιλελέρ.

Μ’ ένα υποδειγματικό πήγαινε έλα από τον ιστορικό στον παροντικό χρόνο, ο συγγραφέας διαχωρίζει σαφέστατα τη θέση της ιστορικής πραγματικότητας από την πεζογραφία. Και στα δύο μυθιστορήματα του Μαυρουδή, άλλωστε, τα γεγονότα που ο αφηγητής ανασύρει είτε από το ιστορικό παρελθόν είτε από τη ρευστή σημερινή πραγματικότητα ταξινομούνται σύμφωνα πάντα με τις ανάγκες της μυθοπλασίας, προκειμένου να συμβάλλουν στην ανάδειξη των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών και του ψυχισμού των επινοημένων προσώπων. Και στα δύο βιβλία η ιστορική πραγματικότητα, σκοτεινών και ανεπούλωτων πτυχών της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, παραδίδεται ολοκληρωτικά στους λογοτεχνικούς χειρισμούς του συγγραφέα.

Πιστεύω ακράδαντα ότι, πέρα από την επίσημη ιστοριογραφία, τα πορίσματα της οποίας ασφαλώς και σέβομαι απεριόριστα, δεν υπάρχει άλλος τρόπος παρά η λοξή λογοτεχνική ματιά για να μπορέσουμε να προσεγγίζουμε ιστορίες και μαρτυρίες όσων έζησαν στη δίνη των γεγονότων οι οποίες είναι πολύ υποκειμενικές για να γίνουν ανεπιφύλακτα δεκτές. Η οπτική αυτή εξασφαλίζει στους συγγραφείς μεγάλη ευελιξία, τους δίνει τη δυνατότητα να κινούνται στον χρόνο και στον χώρο. Οι σχέσεις μυθοπλασίας και ιστορικής πραγματικότητας δεν είναι ποτέ αυτονόητες ως προς την ακρίβεια και την πιστότητα. Η λογοτεχνία, βέβαια, όπως συμβαίνει και στα μυθιστορήματα που παρουσιάζουμε απόψε, περιγράφει πιο ανάγλυφα τα κοινωνικά φαινόμενα και τις πολιτικές συγκρούσεις.

Το σημαντικότερο όμως για μένα δεν μετριέται μόνο με αισθητικούς όρους, αλλά ως προς το γεγονός ότι με βιβλία σαν κι αυτά του Ευάγγελου Μαυρουδή η λογοτεχνία ξαναποκτά, λέω ξαναποκτά, γιατί πολύ συχνά τελευταία έχω την αίσθηση ότι την έχει χάσει, σιγά σιγά πολιτισμική οντότητα, έπειτα από μακρά περίοδο εφησυχασμού στον στενό της περίγυρο. Η λογοτεχνία ολοένα και περισσότερο αποτυπώνει τη διαλογική σχέση παρελθόντος και παρόντος, η Μικρασιατική Καταστροφή και τα παρεπόμενά της είναι και πάλι ενεργή τόσο στη συλλογική όσο και στην ατομική μνήμη, φαίνεται ότι η μυθοπλαστική επεξεργασία των γεγονότων αναπροσαρμόζεται και υπόκειται σε πολλαπλές και αντικρουόμενες αναγνώσεις, επαναδιαπραγματεύεται κατασκευασμένες εικόνες και αποτιμώνται οι όποιες διαστάσεις του, με αποτέλεσμα να φουντώνει η δημόσια συζήτηση. Αν η βασική μας απαίτηση από το διάλογο ανάμεσα στη λογοτεχνία και την ιστορία είναι η έκφραση του «ανείπωτου», αυτού που κρύβεται πίσω από τις γραμμές της επιστημονικής ιστορικής έρευνας, ο Ευάγγελος Μαυρουδής καταφέρνει να την καλύψει με το παραπάνω.

Ο Μαυρουδής γράφει δύο πολυφωνικά μυθιστορήματα, με άρτια επεξεργασμένους αφηγηματικούς χαρακτήρες, ενσωματώνοντας δημιουργικά στο λόγο των ηρώων του τις ποικίλες ιδεολογικοπολιτικές αποχρώσεις της εποχής. Και στα δύο βιβλία συνταιριάζονται λειτουργικά τα επινοημένα με τα ιστορικά πρόσωπα (τον Βενιζέλο, τον Γούναρη, τον Κωνσταντίνο, αλλά και τον Μεταξά ή τον Δραγούμη), εξισορροπείται αρμονικά το πραγματολογικό υλικό με τις μυθοπλαστικές του ιστορίες, και υπογραμμίζεται με λοξή ματιά η ασύμμετρη διάσταση συλλογικότητας και ατομικότητας.

Κλείνοντας, θα ήθελα να τονίσω ότι για μένα έχει πάντα ιδιαίτερο ενδιαφέρον να δούμε τι αποσιωπούν από το ιστορικό υλικό που κάθε φορά συλλέγουν, τι θυμούνται σε σχέση με όσα ξεχνούν, αν ταυτίζουν το χρέος της μνήμης με την έννοια της αντίστασης. Οι μνήμες του συγγραφέα είναι κατασκευασμένες, δεν πρόκειται δηλαδή για καταστάσεις που έχει ο ίδιος ζήσει, αλλά ακούσει ως βιώματα των γονέων, των συγγενών και ενδεχομένως των φίλων του και εδώ λειτουργεί ο προστατευτικός μηχανισμός της μνήμης: οι μνήμες, είτε οικογενειακές είτε εθνικές, συλλογικές, λειτούργησαν και είναι παρούσες μέσα στο βιβλίο, συνδυασμένες όμως με επινοημένους μύθους, με μύθους που δίνουν άλλες διαστάσεις.

Το κείμενο αποτελεί την κριτική παρουσίαση του Λ. Ναρ στις 10/12/2010, στο Public Θεσσαλονίκης (στοά Χιρς)

Τυπογραφείο | Από τον ΒΑΓΓΕΛΗ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

Χωρίς ιδεολογικές παρωπίδες

Η Σμύρνη και η Μικρασιατική Καταστροφή έχουν μετατραπεί εδώ και πολλά χρόνια σε έντονο τικ μιας μερίδας της ελληνικής πεζογραφίας, που σπεύδει να συνδυάσει την εθνική οιμωγή (ακόμη και ύστερα από εκατό ολόκληρα χρόνια) με τον θρήνο για την απώλεια ενός μυθικού, ποικιλοτρόπως εξιδανικευμένου τρόπου ζωής.

Το πολυσέλιδο μυθιστόρημα «Η θάλασσά μας» (πρώτο μέρος μιας τριλογίας με τον γενικό τίτλο «Επιστροφή στη Σμύρνη») του πρωτοεμφανιζόμενου Ευάγγελου Μαυρουδή (γεννημένος στην Αθήνα το 1953) καλύπτει το ίδιο χρονικό και γεωγραφικό τόξο, αλλά αποφεύγει συστηματικά την οποιαδήποτε ιδεολογική έξαρση, παραμερίζοντας από την έκφρασή του και κάθε αισθηματολογικό τόνο.

Η αφήγηση στη «Θάλασσά μας» (εκδόσεις «Κέδρος») ξεκινάει από τον Μάιο του 1897 για να φτάσει μέχρι τον Αύγουστο του 1918, σε απόσταση αναπνοής από τη Μικρασιατική Καταστροφή. Συγκεντρώνοντας την προσοχή του στην πρώτη εικοσαετία του 20ού αιώνα (από την Κρήτη και το Μακεδονικό μέχρι τους Βαλκανικούς Πολέμους και τον Εθνικό Διχασμό), ο Μαυρουδής σχεδιάζει τον οδικό χάρτη που οδηγεί στο 1922 μέσα από την εξιστόρηση των περιπετειών δύο κατά βάσιν προσώπων: του γιατρού Πλάτωνα Πηλείδη, που εγκαταλείπει μετά από έναν φόνο τη Σμύρνη για να εγκατασταθεί στην Ελλάδα, και του βενιζελικού αξιωματικού Γιώργου Μίνερ, που ζει στο πετσί του όλα τα σημαντικά πολιτικά και στρατιωτικά γεγονότα της περιόδου.

Πολιτικές επιτυχίες και οικονομικές πανωλεθρίες, παθιασμένοι ή αποτυχημένοι έρωτες, επαγγελματικοί ανταγωνισμοί, προσωπικές φιλοδοξίες και συλλογικές αποβλέψεις συμπλέκονται στο μυθιστόρημα του Μαυρουδή σ' ένα μωσαϊκό απλωμένο από τη Σμύρνη και την Αθήνα ώς τη Θεσσαλονίκη και το Κιλελέρ, όπου η αλήθεια δεν αποτελεί ποτέ μονόδρομο και τα πράγματα έχουν κατά κανόνα διπλή και τριπλή όψη. Ο Πηλείδης και ο Μίνερ πιστεύουν σε ένα σύνολο αξιών, αλλά αποσπώνται ευθύς εξαρχής από τα πάθη τα οποία τους περιβάλλουν χάρη στον έμφυτο σκεπτικισμό τους.

Πλάθοντας κατ' αυτόν τον τρόπο τους αφηγηματικούς του χαρακτήρες, ο συγγραφέας φτιάχνει ένα πολυφωνικό μυθιστόρημα (στον λόγο του Πηλείδη και του Μίνερ ενσωματώνονται οι πιο διαφορετικές ιδεολογικοπολιτικές αποχρώσεις της εποχής), που συνταιριάζει λειτουργικά τα επινοημένα με τα ιστορικά του πρόσωπα (τον Βενιζέλο, τον Γούναρη, τον Κωνσταντίνο, αλλά και τον Μεταξά ή τον Δραγούμη), εξισορροπεί χωρίς τριγμούς το πραγματολογικό του υλικό με τις μυθοπλαστικές του ιστορίες και υποδεικνύει στοχαστικά την ασύμμετρη συμπλοκή του συλλογικού με το ατομικό.

Ελευθεροτυπία | Έντυπη Έκδοση
Επτά, Κυριακή 12 Σεπτεμβρίου 2010

Πρωτοεμφανιζόμενος, στα 57 του χρόνια, Ευάγγελος Μαυρουδής έχει γράψει ένα επικών διαστάσεων έργο με θέμα του τη Σμύρνη, πριν, κατά τη διάρκεια της Καταστροφής, καθώς και για τη μοίρα δύο οικογενειών που πέρασαν δια πυρός και σιδήρου. Στα χέρια μας έχουμε τον πρώτο τόμο της τριλογίας του «Επιστροφή στη Σμύρνη» (Κέδρος) με τον τίτλο «Η θάλασσά μας». Παρότι τα τελευταία χρόνια το θέμα έχει σχεδόν εξαντληθεί λογοτεχνικά (ίσως και παλιότερα), το έργο του Μαυρουδή φαίνεται να διαθέτει ξεχωριστή πνοή, χάρη στην ευρυγώνια και πολυφωνική σύνθεσή του που ξεκινά από τα χρόνια της μεγάλης ήττας του ΄97 και εκτείνεται σε ολόκληρο τον αιώνα.
Κώστας Κατσουλάρης, Ανοιξιάτικες αναγνωστικές προκλήσεις, 21 Απριλίου 2010 

Μέσα στο όμορφα χτισμένο μυθιστορηματικό του κόσμο, ανάμεσα στους φανταστικούς «ήρωες» βάζει να κινούνται πραγματικά, ιστορικά πρόσωπα, μορφές που σημάδεψαν τη σύγχρονη Ελλάδα. 
εφ. «ΝΕΟ ΒΗΜΑ» (αρ. φύλ. 808, 29/10/2010)

Ένα πολυφωνικό μυθιστόρημα. Χωρίς ιδεολογικές παρωπίδες. Εξισορροπεί χωρίς τριγμούς το πραγματολογικό του υλικό με τις μυθοπλαστικές του ιστορίες και υποδεικνύει στοχαστικά την ασύμμετρη συμπλοκή του συλλογικού με το ατομικό.
Βαγγέλης Χατζηβασιλείου - "Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία"/ Ένθετο "7: Τέχνες και Ζωή", 12/9/2010

Ένα έντιμο μυθιστόρημα. Σε βάζει μέσα σε μιαν ατμόσφαιρα την οποία δημιουργούν, όχι εικόνες και αισθήσεις, αλλά η δράση, η ταχύτητα των εναλλασσόμενων γεγονότων που επηρεάζουν αποφασιστικά τους πρωταγωνιστές. 
Ελισάβετ Κοτζιά - ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 23/1/2011

Η Μικρασιατική Καταστροφή αλλιώς. Ο Μαυρουδής θα επιμείνει στην υποκειμενική ματιά, όπως και στον μικρόκοσμο των αντικριστών σπιτιών στη Σμύρνη, του ελληνικού και του τουρκικού, αναζητώντας και μια άλλη, συμπληρωματική της Ιστορίας, προσέγγιση στο μύθο. Έλληνα ή Τούρκου, το αιματοβαμμένο νυστέρι της Ιστορίας που βυθίζεται στα σπλάχνα της μικρασιατικής γης ανασύρει τις μυθολογικές διηγήσεις που ίσως έχουν τόπο προέλευσης αλλά όχι εθνική ταυτότητα. Εριφύλη Μαρωνίτη - THE BOOK'S JOURNAL #4, Φεβρουάριος 2011
   
Το βιβλίο του Β. Μαυρουδή, μια τριλογία με τίτλο Επιστροφή στη Σμύρνη (Η θάλασσά μας, Ittihat ve Terraki και Φως εξ Ανατολών) κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Κέδρος και έκανε εντυπωσιακές πωλήσεις, ενώ δεν πέρασε απαρατήρητο από την κριτική. Ο συγγραφέας διάβαζε Ιστορία και έγραφε λογοτεχνία. Στη διάρκεια της συγγραφής συντελούνταν πολλαπλές «επιστροφές», νοερές στα πάτρια εδάφη: «Επέστρεψα στη Σμύρνη μπόλικες φορές. Γνώρισα την πόλη όπως ήταν το 1850, προτού καν ξεκινήσει να φτιάχνεται η περίφημη Προκυμαία. Την επισκέφθηκα το 1897, το 1906, το 1913, το 1919-1922, το 1990 – ημερομηνίες σημαδιακές για την εξέλιξη της – και σήμερα. Τα ταξίδια του παρελθόντος έγιναν χάρη σε βιβλία περιηγητών, πολεοδομικές μελέτες, παλιούς χάρτες και λογοτεχνικά έργα με τοπογραφικές λεπτομέρειες».
Παράλληλα χρειάστηκε να μελετήσει Ιστορία, εξειδικευμένες πλευρές και λεπτομέρειες των γεγονότων, πηγές ελληνικές, ξενόγλωσσες και φυσικά τουρκικές. Στην πορεία αυτή έμαθε να μιλάει και να διαβάζει στην τουρκική γλώσσα. 
Μπασκόζος Γιάννης, Φθηνό πανωφόρι, παλιά αρχοντιά, Το Βήμα, 16 Σεπτεμβρίου 2012

Μυθιστόρημα – ποταμός. Το πιο περίπλοκο σε προβληματισμούς και το πιο φιλόδοξο στη στόχευσή του έργο για τη Μικρασιατική Καταστροφή.
Έρη Σταυροπούλου - Καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών στο μάθημα "Η παρουσία της Μικρασιατικής Καταστροφής στη νεοελληνική πεζογραφία (συνέχειες, ασυνέχειες, ρήξεις.

Αφήγηση ανθρώπινη, συναισθηματική που αποτελεί τελικά όργανο σύνθεσης μιας εντυπωσιακής εποποιίας. 
Λέων Ναρ, διδάκτωρ Φιλολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Τα πρόσωπα του έργου είναι πολλά και ο συγγραφέας τα έχει ντύσει έτσι που να προκαλούν το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Από την αναφορά στους χαρακτήρες που κάνει ο ίδιος στο τέλος του βιβλίου διαφαίνεται η πρόθεσή του να χρίσει πρωταγωνιστή τον Πλάτωνα Πηλείδη, αφού τον αποκαλεί «κεντρικό ήρωα», εμένα όμως, έστω και με μικρή διαφορά με εντυπωσίασε περισσότερο η Μάρτι Δαμάστη, λόγω των μεταμορφώσεων και μεταπτώσεων που παρουσιάζει. Τα όσα αναφέρω είναι ελάχιστα από όσα με εντυπωσίασαν αλλά το τελικό μου συμπέρασμα είναι πως το βιβλίο του Ευάγγελου Μαυρουδή «ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗ ΣΜΥΡΝΗ» δεν είναι βιβλίο που, αφού τα διαβάσεις, το βάζεις σε ένα ράφι της βιβλιοθήκης για να μένει εκεί, αλλά ένα βιβλίο που με το σπαθί του κερδίζει περίοπτη θέση στα ράφια της διάνοιας και της καρδιάς του αναγνώστη. ΘΑΝΑΣΗΣ ΡΕΠΠΑΣ (1/9/2014)

Ο Έλληνας σήμερα είναι έτοιμος για το πάντα δύσκολο ταξίδι της αυτογνωσίας, το ταξίδι της Επιστροφής. 
Εύα Αχλάδη - ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΗΧΩ

Πρόκειται για μια εντυπωσιακή ιστορική τοιχογραφία. Αν ήταν πίνακας, θα ήταν ένας από αυτούς τους πολύ μεγάλους της κλασικής εποχής που στολίζουν τους τοίχους του Λούβρου. Με την μαστοριά του παλιού τεχνίτη, ο Ευάγγελος Μαυρουδής αναπαριστά μια από τις πιο ταραγμένες εποχές της Ελλάδας, με τόση λεπτομέρεια, που δεν μπορείς παρά να θαυμάσεις την ιστορική του γνώση, όχι μόνο στα μεγάλα γεγονότα της Ιστορίας, αλλά και στα μικρά και καθημερνά, από αυτά που συνήθως ξεχνιούνται όταν περάσει η εποχή τους. 
Άγγελος Κουτσούκης, 2 Απριλίου 2019
 

Η τριλογία «Επιστροφή στη Σμύρνη». Ο συγγραφέας Ευάγγελος Μαυρουδής κουβεντιάζει με τον δημοσιογράφο Ανδρέα Δημητρόπουλο. Πρωτοσέλιδο 06.06.22