Η πολιτική έκφραση του κινήματος των Νεότουρκων, που σήμανε το τέλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και έβαλε τα θεμέλια για τη δημιουργία του σύγχρονου τουρκικού κράτους. Ένα ταξίδι στο χρόνο. Σε μια Τουρκία άγνωστη, συναρπαστική, που η αλήθεια της καθηλώνει. Μια κόκκινη κλωστή –το μοναδικό εύρημα ενός ανεξιχνίαστου φόνου- συνδέει Τούρκους και Έλληνες σε μια διαδρομή με αναπάντητα ερωτηματικά και μοιραίες αποκαλύψεις. Πού οφείλεται η ομοιότητα στα χαρακτηριστικά του Τούρκου καραγκιοζοπαίχτη Ικίζ Μενεξελή και του Έλληνα δημοσιογράφου Πάρη Πηλείδη; Η αναζήτηση της αλήθειας ξεκινά από τη σύγχρονη Σμύρνη και φτάνει στα χρόνια που οδήγησαν στους Βαλκανικούς πολέμους, στους ηρωισμούς και στις γενοκτονίες. Τούρκοι, Αρμένιοι και Έλληνες θα διεκδικήσουν εκείνο που πιστεύουν ότι τους ανήκει. Μια συναρπαστική διαδρομή από το Παρίσι στην Τρίπολη της Λιβύης, από τον Πειραιά στο Ερζερούμ, από την Κωνσταντινούπολη στην επαναστατημένη Θεσσαλονίκη. Ερωτικές περιπέτειες, ίντριγκες, συνωμοσίες που πνίγονται στο αίμα. Ιστορικές προσωπικότητες ζωντανεύουν με τα πάθη και τις αγωνίες τους: ο Μουσταφά Κεμάλ, ο σουλτάνος Αμπντούλ Χαμίτ, ο φιλελεύθερος πρίγκιπας Σαμπαχεντίν, ο μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος, αλλά και η ιέρεια του χορού Ισιδώρα Ντάνκαν.

Η οδύσσεια δύο οικογενειών. Φως στην ψυχή δύο λαών. Μια μυθιστορηματική εποποιία, το δεύτερο μέρος της τριλογίας ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗ ΣΜΥΡΝΗ.

Επιστροφή στη Σμύρνη

Γράφει ο Λέων Ναρ,
Συγγραφέας,
δρ Νεοελληνικής Φιλολογίας ΑΠΘ

Μολονότι η Σμύρνη και η Μικρασιατική Καταστροφή απασχολούν εδώ και πολλά χρόνια την ελληνική πεζογραφία, με την οπτική είτε της εθνικής θλίψης (ακόμη και ύστερα από έναν ολόκληρο αιώνα) είτε της απώλειας ενός εξιδανικευμένου τρόπου ζωής, στα αριστουργηματικά μυθιστορήματα Η θάλασσά μας και Ittihat ve Terakki Ένωση και Πρόοδος (μέρη μιας τριλογίας με τον γενικό τίτλο Επιστροφή στη Σμύρνη) καλύπτουν το ίδιο χρονικό και γεωγραφικό πλαίσιο, αποφεύγοντας συστηματικά την οποιαδήποτε ιδεολογική έξαρση και τις αισθηματολογικές κραυγές. Ο Ευάγγελος Μαυρουδής έχω την αίσθηση ότι διατηρεί τη μνήμη ζωντανή, μια και με τα μυθιστορήματα που παρουσιάζουμε απόψε επανατοποθετεί με διαφορετικό τρόπο την ιστορία Ελλήνων και Τούρκων, με τη Σμύρνη στο επίκεντρο, μέσα σε αφήγηση ανθρώπινη, συναισθηματική που αποτελεί τελικά όργανο σύνθεσης μια εντυπωσιακής εποποιίας.

Επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον του κυρίως στην πρώτη εικοσαετία του 20ού αιώνα (από την Κρήτη και το Μακεδονικό μέχρι τους Βαλκανικούς Πολέμους και τον Εθνικό Διχασμό) ο Ευάγγελος Μαυρουδής οριοθετεί το πλαίσιο που οδηγεί στο 1922, μέσα από παθιασμένους ή αποτυχημένους έρωτες, οικονομικές πανωλεθρίες, επαγγελματικούς ανταγωνισμούς, πολιτικές επιτυχίες, προσωπικές φιλοδοξίες και συλλογικά οράματα. Όλα αυτά συμπλέκονται αρμονικά στα μυθιστορήματα του Μαυρουδή, σ’ ένα χωρικό πλαίσιο που απλώνεται από τη Σμύρνη και την Αθήνα έως τη Θεσσαλονίκη και το Κιλελέρ.

Μ’ ένα υποδειγματικό πήγαινε έλα από τον ιστορικό στον παροντικό χρόνο, ο συγγραφέας διαχωρίζει σαφέστατα τη θέση της ιστορικής πραγματικότητας από την πεζογραφία. Και στα δύο μυθιστορήματα του Μαυρουδή, άλλωστε, τα γεγονότα που ο αφηγητής ανασύρει είτε από το ιστορικό παρελθόν είτε από τη ρευστή σημερινή πραγματικότητα ταξινομούνται σύμφωνα πάντα με τις ανάγκες της μυθοπλασίας, προκειμένου να συμβάλλουν στην ανάδειξη των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών και του ψυχισμού των επινοημένων προσώπων. Και στα δύο βιβλία η ιστορική πραγματικότητα, σκοτεινών και ανεπούλωτων πτυχών της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, παραδίδεται ολοκληρωτικά στους λογοτεχνικούς χειρισμούς του συγγραφέα.

Πιστεύω ακράδαντα ότι, πέρα από την επίσημη ιστοριογραφία, τα πορίσματα της οποίας ασφαλώς και σέβομαι απεριόριστα, δεν υπάρχει άλλος τρόπος παρά η λοξή λογοτεχνική ματιά για να μπορέσουμε να προσεγγίζουμε ιστορίες και μαρτυρίες όσων έζησαν στη δίνη των γεγονότων οι οποίες είναι πολύ υποκειμενικές για να γίνουν ανεπιφύλακτα δεκτές. Η οπτική αυτή εξασφαλίζει στους συγγραφείς μεγάλη ευελιξία, τους δίνει τη δυνατότητα να κινούνται στον χρόνο και στον χώρο. Οι σχέσεις μυθοπλασίας και ιστορικής πραγματικότητας δεν είναι ποτέ αυτονόητες ως προς την ακρίβεια και την πιστότητα. Η λογοτεχνία, βέβαια, όπως συμβαίνει και στα μυθιστορήματα που παρουσιάζουμε απόψε, περιγράφει πιο ανάγλυφα τα κοινωνικά φαινόμενα και τις πολιτικές συγκρούσεις.

Το σημαντικότερο όμως για μένα δεν μετριέται μόνο με αισθητικούς όρους, αλλά ως προς το γεγονός ότι με βιβλία σαν κι αυτά του Ευάγγελου Μαυρουδή η λογοτεχνία ξαναποκτά, λέω ξαναποκτά, γιατί πολύ συχνά τελευταία έχω την αίσθηση ότι την έχει χάσει, σιγά σιγά πολιτισμική οντότητα, έπειτα από μακρά περίοδο εφησυχασμού στον στενό της περίγυρο. Η λογοτεχνία ολοένα και περισσότερο αποτυπώνει τη διαλογική σχέση παρελθόντος και παρόντος, η Μικρασιατική Καταστροφή και τα παρεπόμενά της είναι και πάλι ενεργή τόσο στη συλλογική όσο και στην ατομική μνήμη, φαίνεται ότι η μυθοπλαστική επεξεργασία των γεγονότων αναπροσαρμόζεται και υπόκειται σε πολλαπλές και αντικρουόμενες αναγνώσεις, επαναδιαπραγματεύεται κατασκευασμένες εικόνες και αποτιμώνται οι όποιες διαστάσεις του, με αποτέλεσμα να φουντώνει η δημόσια συζήτηση. Αν η βασική μας απαίτηση από το διάλογο ανάμεσα στη λογοτεχνία και την ιστορία είναι η έκφραση του «ανείπωτου», αυτού που κρύβεται πίσω από τις γραμμές της επιστημονικής ιστορικής έρευνας, ο Ευάγγελος Μαυρουδής καταφέρνει να την καλύψει με το παραπάνω.

Ο Μαυρουδής γράφει δύο πολυφωνικά μυθιστορήματα, με άρτια επεξεργασμένους αφηγηματικούς χαρακτήρες, ενσωματώνοντας δημιουργικά στο λόγο των ηρώων του τις ποικίλες ιδεολογικοπολιτικές αποχρώσεις της εποχής. Και στα δύο βιβλία συνταιριάζονται λειτουργικά τα επινοημένα με τα ιστορικά πρόσωπα (τον Βενιζέλο, τον Γούναρη, τον Κωνσταντίνο, αλλά και τον Μεταξά ή τον Δραγούμη), εξισορροπείται αρμονικά το πραγματολογικό υλικό με τις μυθοπλαστικές του ιστορίες, και υπογραμμίζεται με λοξή ματιά η ασύμμετρη διάσταση συλλογικότητας και ατομικότητας.

Κλείνοντας, θα ήθελα να τονίσω ότι για μένα έχει πάντα ιδιαίτερο ενδιαφέρον να δούμε τι αποσιωπούν από το ιστορικό υλικό που κάθε φορά συλλέγουν, τι θυμούνται σε σχέση με όσα ξεχνούν, αν ταυτίζουν το χρέος της μνήμης με την έννοια της αντίστασης. Οι μνήμες του συγγραφέα είναι κατασκευασμένες, δεν πρόκειται δηλαδή για καταστάσεις που έχει ο ίδιος ζήσει, αλλά ακούσει ως βιώματα των γονέων, των συγγενών και ενδεχομένως των φίλων του και εδώ λειτουργεί ο προστατευτικός μηχανισμός της μνήμης: οι μνήμες, είτε οικογενειακές είτε εθνικές, συλλογικές, λειτούργησαν και είναι παρούσες μέσα στο βιβλίο, συνδυασμένες όμως με επινοημένους μύθους, με μύθους που δίνουν άλλες διαστάσεις.

Το κείμενο αποτελεί την κριτική παρουσίαση του Λ. Ναρ στις 10/12/2010, στο Public Θεσσαλονίκης (στοά Χιρς)

Τυπογραφείο | Από τον ΒΑΓΓΕΛΗ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

Χωρίς ιδεολογικές παρωπίδες

Η Σμύρνη και η Μικρασιατική Καταστροφή έχουν μετατραπεί εδώ και πολλά χρόνια σε έντονο τικ μιας μερίδας της ελληνικής πεζογραφίας, που σπεύδει να συνδυάσει την εθνική οιμωγή (ακόμη και ύστερα από εκατό ολόκληρα χρόνια) με τον θρήνο για την απώλεια ενός μυθικού, ποικιλοτρόπως εξιδανικευμένου τρόπου ζωής.

Το πολυσέλιδο μυθιστόρημα «Η θάλασσά μας» (πρώτο μέρος μιας τριλογίας με τον γενικό τίτλο «Επιστροφή στη Σμύρνη») του πρωτοεμφανιζόμενου Ευάγγελου Μαυρουδή (γεννημένος στην Αθήνα το 1953) καλύπτει το ίδιο χρονικό και γεωγραφικό τόξο, αλλά αποφεύγει συστηματικά την οποιαδήποτε ιδεολογική έξαρση, παραμερίζοντας από την έκφρασή του και κάθε αισθηματολογικό τόνο.

Η αφήγηση στη «Θάλασσά μας» (εκδόσεις «Κέδρος») ξεκινάει από τον Μάιο του 1897 για να φτάσει μέχρι τον Αύγουστο του 1918, σε απόσταση αναπνοής από τη Μικρασιατική Καταστροφή. Συγκεντρώνοντας την προσοχή του στην πρώτη εικοσαετία του 20ού αιώνα (από την Κρήτη και το Μακεδονικό μέχρι τους Βαλκανικούς Πολέμους και τον Εθνικό Διχασμό), ο Μαυρουδής σχεδιάζει τον οδικό χάρτη που οδηγεί στο 1922 μέσα από την εξιστόρηση των περιπετειών δύο κατά βάσιν προσώπων: του γιατρού Πλάτωνα Πηλείδη, που εγκαταλείπει μετά από έναν φόνο τη Σμύρνη για να εγκατασταθεί στην Ελλάδα, και του βενιζελικού αξιωματικού Γιώργου Μίνερ, που ζει στο πετσί του όλα τα σημαντικά πολιτικά και στρατιωτικά γεγονότα της περιόδου.

Πολιτικές επιτυχίες και οικονομικές πανωλεθρίες, παθιασμένοι ή αποτυχημένοι έρωτες, επαγγελματικοί ανταγωνισμοί, προσωπικές φιλοδοξίες και συλλογικές αποβλέψεις συμπλέκονται στο μυθιστόρημα του Μαυρουδή σ' ένα μωσαϊκό απλωμένο από τη Σμύρνη και την Αθήνα ώς τη Θεσσαλονίκη και το Κιλελέρ, όπου η αλήθεια δεν αποτελεί ποτέ μονόδρομο και τα πράγματα έχουν κατά κανόνα διπλή και τριπλή όψη. Ο Πηλείδης και ο Μίνερ πιστεύουν σε ένα σύνολο αξιών, αλλά αποσπώνται ευθύς εξαρχής από τα πάθη τα οποία τους περιβάλλουν χάρη στον έμφυτο σκεπτικισμό τους.

Πλάθοντας κατ' αυτόν τον τρόπο τους αφηγηματικούς του χαρακτήρες, ο συγγραφέας φτιάχνει ένα πολυφωνικό μυθιστόρημα (στον λόγο του Πηλείδη και του Μίνερ ενσωματώνονται οι πιο διαφορετικές ιδεολογικοπολιτικές αποχρώσεις της εποχής), που συνταιριάζει λειτουργικά τα επινοημένα με τα ιστορικά του πρόσωπα (τον Βενιζέλο, τον Γούναρη, τον Κωνσταντίνο, αλλά και τον Μεταξά ή τον Δραγούμη), εξισορροπεί χωρίς τριγμούς το πραγματολογικό του υλικό με τις μυθοπλαστικές του ιστορίες και υποδεικνύει στοχαστικά την ασύμμετρη συμπλοκή του συλλογικού με το ατομικό.

Ελευθεροτυπία | Έντυπη Έκδοση
Επτά, Κυριακή 12 Σεπτεμβρίου 2010